Armenia. Blog o turystyce

Strona 2 z 4

Ludobójstwo Ormian i Rafał Lemkin

Dnia 14 kwietnia 2015

W przededniu stulecia zagłady Ormian spór rozgorzał ze zdwojoną siłą. Słowa papieża Franciszka spowodowały ostrą reakcję Turcji (zobacz). Ale czy jest się o co spierać? Czy można zaprzeczać faktom? Od 1915 do 1917 roku zginęło około 1,5 mln Ormian. Tylko dlatego, że byli Ormianami. Pogromy na terenie Imperium Tureckiego zaczęły się wcześniej, w końcówce XIX wieku i trwały aż do 1923 roku. W sumie zamordowano 2 mln ludzi: mężczyzn, kobiet i dzieci.

Cicernakaberd (Jaskółcza Twierdza) w Erywaniu. Miejsce pamięci ludobójstwa Ormian

Historycy nie mają wątpliwości. Była to zaplanowana i z rozmysłem zrealizowana operacja. Kierowana przez władze państwowe. Zachowała się wystarczająca ilość dokumentów, by nie mieć co do tego żadnych wątpliwości.

Czytając medialne komentarze, można odnieść wrażenie, że sam termin „ludobójstwo” jest mało precyzyjny i na tyle niejasny, że można z nim zrobić, co tylko się chce. Tymczasem jest to dokładna i wyraźna kategoria prawna, uregulowana przez ONZ Konwencją w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Szkoda też, że polscy dziennikarze i publicyści nie pamiętają, że unormowanie tej kwestii jest dziełem polskiego prawnika.

Sto lat temu, kiedy armia turecka przy pomocy bojówek kurdyjskich dokonywała planowej eksterminacji narodu ormiańskiego w prawie międzynarodowym nie było paragrafu, dzięki któremu można by ścigać sprawców takich zbrodni. Fakt ten wzbudził zainteresowanie Rafała Lemkina, studenta prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Kwestii tej poświęcił naukową karierę. Zasłynął już w dwudziestoleciu międzywojennym, krytycznymi analizami kodeksów karnych hitlerowskiej Rzeszy oraz ZSRR. Po wybuchu wojny, uciekając przed Niemcami znalazł się w USA. Zatrudniono go jako prawnika w Departamencie Wojny. Wykładał też na jednym z uniwersytetów. Brał czynny udział w procesach norymberskich – napisał akt oskarżenia przywódców III Rzeczy. On też jest autorem samego terminu „ludobójstwo” i projektu uchwalonej przez ONZ w 1949 roku Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

Byłem w Armenii wiele razy. Z wycieczkami odwiedzamy też Cicernakaberd. W kompleksie tym poza wiecznym ogniem i pomnikiem znajduje się również muzeum upamiętniające ludobójstwo Ormian. Pamiętają tam o Lemkinie, o jego olbrzymim wkładzie w ściganie sprawców zbrodni ludobójstwa. I o tym, że pochodził z Polski!

Więcej na ten temat tu: Stulecie zagłady Ormian.

Muzeum Cicernakaberd. Tablica poświęcona Lemkinowi

Od początku kwietnia tego roku Armenia przyciąga uwagę światowych serwisów informacyjnych. Ormianie tworzą liczną i wpływową diasporę. W nagłośnieniu sprawy pomagają takie osoby, jak znane wszystkim miłośnikom popkultury, siostry Kardashian. Ich udział w uroczystościach rocznicowych w Erywaniu każdego dnia relacjonowany jest przez media niemal na całym świecie. Temperaturę podgrzał też Kanye West, mąż Kim Kardashian, skacząc w trakcie koncertu do niewielkiego jeziorka. Wszyscy odwiedzający Erywań znają to miejsce, w samym centrum miasta, tuż obok charakterystycznego gmachu Opery. Zobacz film z tego wydarzenia.

Tekst i zdjęcie: Krzysztof Matys.

Więcej informacji o Rafale Lemkinie.

Lawasz. Ormiański chleb na liście UNESCO

Autor: krzysztofmatys

Dnia 5 grudnia 2014

W kat. Bez kategorii

Cienki placek, coś pomiędzy opłatkiem, a naleśnikiem. Wypiekany w tondirze – piecu o owalnym kształcie, najczęściej zagłębionym w podłodze. W Armenii takie piece znajdują się w przydomowych ogrodach, w altankach lub budynkach gospodarczych. Turyści mogą zobaczyć je w niektórych restauracjach.

Turystka z płatem świeżo upieczonego lawaszu

Lawasz wypieka się z niekwaszonego ciasta zrobionego z mąki pszennej, wody i soli. Ciasto najpierw rozwałkowuje się, a następnie kręcąc w dłoniach rozciąga do grubości kartki papieru. Cieniutki placek nakłada się na formę przypominającą poduszkę i jednym wprawnym ruchem przylepia do rozgrzanej wewnętrznej ścianki pieca. Chleb znajduje się w środku ledwie przez chwilę. Dzięki temu, że lawasz jest bardzo cienki, piecze się w ekspresowym tempie.

Zobacz jak wypieka się lawasz na filmie z Armenii.

Chleb i piec, w którym się go wypieka, są mocno zakorzenione w ormiańskiej kulturze. Kiedyś, w tradycyjnych, wiejskich społecznościach funkcjonowały nawet śluby tondirowe. Para młoda trzykrotnie obchodziła piec i całowała jego brzeg. To wystarczyło, by stać się małżeństwem. Do dziś lawasz używany jest w ceremonii zaślubin (panna młoda ma przerzucony przez ramię specjalnie na tę okoliczność upieczony chleb).

W piekarni. W prawym dolnym rogu znajduje się tondir – tradycyjny piec

W latach 30. XX wieku Armenię odwiedził Mieczysław Lepecki, oficer i adiutant Piłsudskiego. Z wyprawy tej pozostawił książkę „Sowiecki Kaukaz”. Pisze w niej o dużym szacunku jakim Ormianie darzą piec. Przywołuje ludowe powiedzenie, według którego tondir lepszy od cerkwi, bo karmi, ogrzewa i oczyszcza.

Ormiańskie przysłowie mówi, że pierwsza miłość jest jak lawasz, zbyt niecierpliwa i gorąca – bywa, że chleb szybko odkleja się od ścianki pieca, spada i ginie w ogniu.

Armenia dopięła swego i lawasz został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Spotkało się to z oficjalnymi protestami ze strony Azerbejdżanu i Turcji. Kraje te uważają lawasz za swoją tradycyjną potrawę. Protest ten ma oczywiście podłoże polityczne. Chodzi o zadawniony konflikt Armenii z Azerbejdżanem i sojuszniczą względem niego Turcją.

Domowy wypiek chleba

W Armenii lawasz podawany jest do każdego posiłku. Zawija się w niego kawałki mięsa, ser i warzywa. Suchy chleb wkrusza się też do zup, przede wszystkim do haszu – jest to narodowa potrawa, gotowana przez całą noc na bazie nóżek wołowych lub wieprzowych. Podawana zimą, na śniadanie, obowiązkowo z dodatkiem kieliszka tutowki.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys

Wycieczka do Armenii.

Geghard – skalny klasztor

Autor: krzysztofmatys

Dnia 30 października 2014

W kat. Bez kategorii

Z wszystkich monastyrów Armenii tu spotykamy najwięcej ludzi. Turystów i pielgrzymów. Z zagranicy i miejscowych. To ledwie godzinę jazdy z Erywania. A do tego obiekt znajduje się liście UNESCO. Po drodze zwiedza się najbardziej charakterystyczny zabytek Armenii – świątynię Mitry w Garni. Wycieczka ze stolicy zajmuje pół dnia i obfituje w atrakcje. Z trasy podziwiamy piękne widoki na okoliczne góry, przy dobrej pogodzie ładnie prezentuje się Ararat.

Geghard, brama główna

Na parkingu przed klasztorem spotykamy sprzedawców gaty – tradycyjnego ormiańskiego ciasta. Ma formę dużych okrągłych kołaczy. Nadziewana charakterystycznym słodkim farszem jest najczęściej pojawiającym się deserem i dodatkiem do kawy, serwowana niemal w każdej restauracji. Ale gata sprzed monastyru Geghard jest najlepsza. Będąc tam spróbujcie koniecznie.

Sprzedawczyni gaty przed klasztorem Geghard

Dokładna nazwa klasztoru, to Geghardawank, czyli Klasztor Włóczni. W okresie średniowiecza przechowywano tu grot włóczni, którą przebito bok Chrystusa. Ormianie wierzą, że został przywieziony na ich ziemię przez apostoła Judę Tadeusza. Dziś znajduje się w niewielkim muzeum przy katedrze w Eczmiadzynie i obok deski z arki Noego jest największą relikwią Kościoła ormiańskiego.

Klasztor powstał już na początku IV wieku. Założony przez twórcę tutejszego Kościoła, Grzegorza Oświeciciela, na miejscu starożytnych, przedchrześcijańskich miejsc kultu. Wtedy funkcjonował jako Ajriwank, czyli Klasztor Jaskiniowy.

Zachowane do dziś obiekty pochodzą z XIII wieku. Najstarszy jest główny kościół Katoghike, wzniesiony w 1215 roku, być może przez tego samego architekta, który zaprojektował kościół św. Grzegorza w Ani. Bryła świątyni pięknie prezentuje się na tle surowych skał. Jak w wielu innych średniowiecznych budowlach, tak i tu, wejście do kościoła poprzedza gawit, czyli przedsionek. Jest większy od świątyni głównej. Niegdyś pełnił rolę domu pielgrzyma.

Grobowiec książąt Proszianów

Szczególną atrakcją są pomieszczenia wykute w skale. Wejścia do nich znajdują się w lewej części przedsionka. W pierwszej kolejności mamy Awazan, czyli „basen” – kaplicę zwaną tak z uwagi na pojawiające się tu źródło wody. Zapewne ono było również podstawą miejsca kultu w czasach przedchrześcijańskich. Dalej jest piękna kaplica grobowa rodziny Proszianów i niewielki kościółek Matki Bożej. Warto wejść też piętro wyżej, do grobowca księcia Papaka i księżniczki Ruzukan; duża sala wykuta w końcówce XIII wieku charakteryzuje się bardzo dobrą akustyką. Na specjalne okazje zamawia się tu występ chóru.

Wokół kościoła głównego znajdziemy wiele zabytkowych chaczkarów – bogato rzeźbionych w kamieniu krzyży. Chaczkary są esencją ormiańskości, warto zwrócić na nie uwagę i poświęcić im trochę czasu. (Zobacz artykuł o Noratus, tam w jednym miejscu zgromadzono około tysiąca chaczkarów).

Katoghike z 1215 roku

Tuż za murem klasztoru znajduje się charakterystyczne miejsce do uboju rytualnego. W Kościele ormiańskim przetrwał bowiem zwyczaj składanie zwierzą w ofierze. Popularny jest też ofiarowanie gołębi, ale w tym przypadku ptaki po prostu się wypuszcza.

Geghard jest jednym z obowiązkowych punktów nawet na najkrótszej wycieczce do Armenii, stąd też trafia tu wiele turystów. Decyduje sława zabytku oraz bliskość stołecznego Erywania.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys.

Wycieczka do Armenii.

Wardawar – święto wody, kwiatów, miłości i urodzaju

Autor: krzysztofmatys

Dnia 29 lipca 2014

W kat. Bez kategorii

W tym roku miało miejsce 27 lipca. Właśnie się zakończyło. Jak zwykle było hucznie, wesoło i… bardzo mokro.

Ormiański Wardawar (Vardavar) to coś jak polski śmigus-dyngus. Tyle, że w Armenii obchodzony jest w lepszym momencie – w szczycie letnich upałów. Powszechne oblewanie przynosi radość i ulgę. W Erywaniu na centralnych placach ustawia się wozy straży pożarnej. Leją wodę na wszystkich przechodniów. Za oblanie nie można się obrażać, gdyż tego dnia woda ma pozytywną moc, daje siłę i zdrowie.

Zabawa na całego. Źródło: planetaarmenia.ru

Data święta jest ruchoma, przypada 14 tygodni po Wielkanocy. W 2015 roku będzie to 12 lipca. Szalone i wesołe, hucznie obchodzone, w pierwszym kontakcie może być kojarzone wyłącznie z zabawą lub turystyczną atrakcją na kształt hiszpańskiej tomatiny. Ale podstawy Wardawaru są znacznie głębsze. To święto o charakterze religijnym!

W przedchrześcijańskiej Armenii poświęcone było bogini Astchik (Astghik). Jej imię znaczy gwiazdka (ormiańskie astg to indoeuropejskie astro, czyli gwiazda). Astchik jest odpowiednikiem greckiej Afrodyty. To ona rozrzuciła nasiona miłości na ziemi, a jej ukochany, Wahagn (bóg-słońce) pilnował by wzrastały. W ich obronie musiał stawić czoła złym mocom. W trakcie walk został ranny, a Astchik pospieszyła mu na ratunek. Biegnąc skaleczyła nogę o kolce róży i skropiła jej krzew swoją krwią. Dlatego czerwona róża jest symbolem miłości.

Astchik była patronką źródeł wody. W Armenii w takich miejscach ustawiano wiszapy – kamienne obeliski z wyobrażeniem ryby, które były jednym z jej symboli. Odpowiadała za urodzaj, tak więc Wardawar to święto plonów, odpowiednik naszych dożynek.

Przedchrześcijański Wardawar został zaadoptowany przez Ormiański Kościół Apostolski. Po przyjęciu nowej religii uczyniono z niego święto Przemienienia Pańskiego. Stare tradycje jednak przetrwały.

Historia ta odbija się w nazwie święta. Wardawar (Vardavar, Vartavar) oznaczać może oblewanie wodą lub/i obsypywanie różami. Jest to więc dzień wody i kwiatów. Z wszystkimi, złożonymi znaczeniami, od miłości po urodzaj.

Tego dnia ludzie wręczają sobie kwiaty i dekorują nimi mieszkania. Przynoszą bukiety do kościołów. Częstą praktyką jest wypuszczanie gołębi. Kiedyś czynili to zakochani młodzieńcy. Jeśli gołąb krążył nad domem jego wybranki, to jasnym było, że będzie ślub.

Więcej na ten temat w artykule: Wardawar – ormiański śmigus-dyngus.

Tekst: Krzysztof Matys

Wycieczka do Armenii.

Zobacz też jak obchodzi się podobne święto w Tajlandii, Kambodży i Laosie: Songkran – azjatycki dyngus.

Giumri, granica z Turcją

Autor: krzysztofmatys

Dnia 27 czerwca 2014

W kat. Bez kategorii

Niewielu turystów tu dociera. Giumri leży w północno-zachodniej Armenii, na uboczu, z dala od standardowych, wycieczkowych szlaków. Trzeba wybrać się tam specjalnie (z Erywania to ponad 2 godziny jazdy, 130 km). Czasem, jeśli jedziemy do Gruzji, można tu zajrzeć po drodze do Wardzi.

Miasto graniczne. Parę kilometrów dalej jest już Turcja. Martwa granica. Zamknięta. Na politycznych relacjach ciążą wydarzenia genocydu z 1915 roku (zagłada Ormian dokonana przez turecką armię).

Pomnik Matki Armenii i aleja miast-bohaterów II wojny światowej – pamiątka z czasów ZSRR

Jeżdżąc po Armenii można by napisać reportaż o zamkniętych granicach. Z czterech sąsiadów rząd w Erywaniu utrzymuje stosunki dyplomatyczne tylko z dwoma: Gruzją i Iranem. Brak przejść granicznych z Azerbejdżanem i Turcją to skutek trudnej historii. W ten sposób powstała swoista granica dwóch światów. I trwa tak już od wielu lat.

Giumri to drugie co do wielkości miasto Armenii, około 140 tys. mieszkańców (prawie dziesięć razy mniej niż Erywań). W grudniu 1988 r. zostało mocno zniszczone w trakcie trzęsieniem ziemi. Runęły przede wszystkim nowe, wielopiętrowe budynki z wielkiej płyty. Przy głównym placu miasta uwagę zwraca kościół Matki Bożej (Surp Astwacacin). Przed nim stoją dwie kamienne kopuły. W 1988 r. spadły z dachu. Zostawiano ją ze względu na pamięć tamtych wydarzeń.

Dziś to raczej spokojna, prowincjonalna miejscowość. Ale z bogatą historią. Badania archeologiczne pokazują, że ludzie mieszkali tu już w III tys. p.n.e. Miasto poświadczone jest w urartyjskich tekstach z VIII wieku przed Chrystusem. W 401 r. p.n.e. powstała tu grecka kolonia. W okresie późnej starożytności i w średniowieczu Giumri było silnym ośrodkiem miejskim. Na początku XIX wieku, zdobyte na Persji, stało się częścią Rosji. Kilkadziesiąt lat później wokół miasta toczyły się zacięte walki rosyjsko-tureckie. Pamiątką z tamtych czasów jest duża twierdza, zwana Sew Gul, czyli Czarny Strażnik (wzniesiona w 1837 r.). Okrągła, z daleka przypomina stadion. W mieście stacjonował garnizon armii carskiej. Rosjanie są tu i dziś. W Giumri znajduje się baza rosyjskiego wojska.

Rosyjska twierdza „Czarny Strażnik”

Klimat jest tu twardy, właściwy terenom oddalonym od morza, położonym na wysokości 1 500 m n.p.m. Lata bardzo ciepłe i suche. Zimy za to mroźne. W styczniu i lutym temperatury spadają poniżej 30 stopni.

Ciekawym zjawiskiem, ukazującym złożoną historię tych ziem, jest proces zmiany nazwy miasta. W XIX wieku Rosjanie przemianowali Giumri na Aleksandropol. W 1924 r. radzieccy komuniści przechrzcili go na Leninakan. Do pierwotnej nazwy wrócono po odzyskaniu niepodległości na początku lat 90.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys

Wycieczka Gruzja – Armenia

Armenia Cylicyjska

Autor: krzysztofmatys

Dnia 24 maja 2014

W kat. Bez kategorii

Historia tego państwa jest jednym z bardziej niezwykłych fenomenów chrześcijańskiego świata. W Polsce mało znanym.

Armenię kojarzymy z obszarem Południowego Kaukazu i byłym Związkiem Radzieckim. Tymczasem w okresie średniowiecza, przez 300 lat Ormianie mieli swój kraj nad Morzem Śródziemnym. Stworzyli silne państwo i odegrali znaczącą rolę w europejskiej polityce doby wypraw krzyżowych.

Armenia Cylicyjska w roku 1200.

Nazwa kraju pochodzi od Cylicji, regionu należącego dziś do Turcji. Leży tuż przy granicy z Syrią i Libanem. Najlepiej znanym miastem tego obszaru zapewne jest Tars, z którego pochodził św. Paweł. Blisko stąd na Cypr.

Bywa nazywa też Małą Armenią, ale nazwa ta może wprowadzać w błąd. Znacznie wcześniej, w okresie starożytności (za czasów syryjskich Seleucydów) istniała Mała Armenia – na zachód od Eufratu.

Państwo Ormian w Cylicji istniało od 1080 do 1375 roku. W 1291 roku upadła Akka – ostatnia twierdza krzyżowców w Ziemi Świętej. Armenia Cylicyjska wytrzymała jeszcze 80 lat!

Srebrne monety Armenii Cylicyjskiej, XIII wiek.

Skąd Ormianie w tej części świata? Znaleźli się tu w ramach akcji wzmacniania rubieży Bizancjum. Ormianie, cenieni jako wojskowi i zarządcy osiedlani byli na wyniszczonej wojnami granicy cesarstwa. Szybko dochodzili do kierowniczych stanowisk. Część z tych nadań przechodziła z czasem w dziedziczne władanie ormiańskich rodów – od połowy XI wieku tak było np. ze stanowiskiem gubernatora Tarsu. W dalszej kolejności, wykorzystując osłabienie Bizancjum stworzyli niezależne państwo.

W 1199 roku miała miejsce rzecz o doniosłym znaczeniu. Władca o imieniu Lewon (Leon) został pierwszym królem Armenii Cylicyjskiej. Stało się to za zgodą papieża i cesarza. Wydarzenie absolutnie niezwykłe. Oto Rzym uhonorował Ormianina, który z punktu widzenia papieża był heretykiem! Armenia oddzieliła się od reszty chrześcijańskiego świata już w połowie V wieku, odrzucając postanowienia soboru w Chalcedonie. Monofizycki Kościół Ormian stanowczo i konsekwentnie bronił swojej niezależności, sprzeciwiając się zakusom i Bizancjum, i Rzymu. A mimo to papież koronował Lewona. Dlaczego? Zwyciężyła polityka. Armenia Cylicyjska była bardzo ważnym sojusznikiem Zachodu w walce z muzułmanami. Rzym liczył też na to, że może w końcu uda się przeciągnąć Kościół ormiański na swoją stronę. Nieśmiało zakładano nawet coś więcej. Armenia miała wówczas bardzo dobre relacje z potężnym państwem mongolskim. Kusząca była perspektywa ochrzczenia Mongolii! Pośredniczyć mieli Ormianie. Niestety dla Zachodu, w Karakorum wybrano islam.

Bardzo interesującą opowieści można snuć na temat współpracy Armenii Cylicyjskiej z Mongołami. Łączyli ich wspólni wrogowie, przede wszystkim groźni muzułmanie. Był to sojusz ściśle militarny. Ormianie i Gruzini brali udział w mongolskich wyprawach na Bagdad. W 1253 roku król Armenii złożył wizytę w Karakorum!

Kres świetności położyła zmieniająca się sytuacja w regionie. W potęgę rósł Egipt mameluków. Do Europy wycofali się krzyżowcy. A co najważniejsze, po przyjęciu islamu przez Mongołów, Armenia straciła najważniejszego sojusznika. Zostali zupełnie sami. Nie mieli szans.

Nagrobek króla Leona V, bazylika Saint Denis

Ponadto kraj pogrążył się w wewnętrznych sporach. Rody walczyły o władzę. Nałożył się na to konflikt między zwolennikami zawarcia unii religijnej z Rzymem i silnym ugrupowaniem monofizytów, broniących niezależności ormiańskiego Kościoła.

Cylicja upadła w 1375 roku pod naporem egipskich mameluków. Jego ostatni król, Lewon V, został uwięziony w Kairze. Dzięki pomocy Francji udało mu się wyjechać do Paryża. Tam zmarł. Pochowany został w bazylice Saint Denis, w nekropolii francuskich władców.

Przez prawie 600 lat Ormianie pozostawali bez swojego państwa. W 1918 roku powstała niepodległa i demokratyczna Armenia. Kilka lata później stała się częścią Rosji Radzieckiej.

Dla Ormian z całego świata Armenia Cylicyjska jest powodem do dumy. Ich historycznym i narodowym skarbem. Podobnie jak opowieści o arce Noego, roli Araratu i dziele króla Tirydatesa, który w 301 r. uczynił z Armenii pierwszy na świecie chrześcijański kraj.

……………………………………………………………………………………………………

Kilikia

Będąc w Armenii, słowo „Cylicja” zobaczycie w wielu miejscach (zapisywane jako „Kilikia”). Tak nazywa się najpopularniejsze ormiańskie piwo. Jego producent celowo porusza czułą strunę. W reklamach widać odniesienie do historycznych sukcesów. Na obrazku obok trunek ukazany jest na tle mapy Bliskiego Wschodu.

Wycieczki do Armenii.

Tekst: Krzysztof Matys.

Wycieczka: Gruzja i Armenia.

Matenadaran. Instytut rękopisów

Autor: krzysztofmatys

Dnia 18 maja 2014

W kat. Bez kategorii

Jest dumą Ormian. Dlatego to punkt obowiązkowy wszystkich oficjalnych wizyt. Nie jest to muzeum łatwe, wymaga wiedzy i chęci poznania. W dawnym stylu, stare księgi eksponowane są za szybami drewnianych gablot.

Ewangelia, 5-6 wiek!

Trzeba zwiedzić je z dobrym przewodnikiem. Najlepiej jeśli jeszcze przed muzeum opowie o specyfice ormiańskiej historii, o alfabecie i wyjątkowym znaczeniu książek w tej kulturze. Wtedy będzie łatwiej. Wątków w muzeum można poruszyć tyle, że albo spędzimy tam ze 4 godziny, albo przewodnik będzie do nich wracał, nawiązywał i omawiał przez kolejne dni wspólnego zwiedzania Armenii.

Księgi tu eksponowane traktowane są jak świętość. To manuskrypty, które uratowały ormiańską kulturę. Bywa, że przetrwały tylko dlatego, że ktoś ryzykował dla nich życie. Są świadectwem wspaniałej ormiańskiej cywilizacji. Kultury, z której czerpała Europa.

Wejście do muzeum. W centrum pomnik Mesropa Masztoca

Kilkakrotnie upadało ormiańskie państwo. Z dawnej świetności zostawały zgliszcza. Najeźdźcy (Mongołowie, Turcy, Persowie) burzyli miasta i kościoły. Uprowadzali kobiety. Tysiącami przesiedlali ludzi. Niszczyli społeczne struktury. A księgi trwały. Zakopywano je, ukrywano w górskich pieczarach lub wynoszono w odległe strony.

Już na styku starożytności i średniowiecza Ormianie przetłumaczyli całego Arystotelesa. W dalszej kolejności wszystkich ważnych greckich filozofów. Część dzieł dotrwała do naszych czasów wyłącznie dzięki ormiańskim przekładom.

Okładka z kości słoniowej – 6 wiek! W środku Ewangelia z 10 wieku.

Dlaczego Ormianie, jeden z małych narodów Kaukazu, nie roztopili się w masie innych plemion? Dlaczego nie podzielili losu wielu ludów tej części świata? Jakim cudem przetrwali mimo braku państwowości (przez 600 lat bez własnego państwa!)? Zawdzięczają to Mesropowi Masztocowi. Mnich ten na początku V wieku stworzył ormiański alfabet. Najpierw przetłumaczono Pismo Święte, później wiele dzieł literatury światowej. Tworzono też własną. Uratował ich język, a właściwie umiejętność zapisywania. Księgi. Dlatego oddaje się im tu cześć równą relikwiom.

Gabloty z liczącymi setki lat rękopisami

Ormiańskie manuskrypty to zjawisko wyjątkowe. Nigdzie nie tworzono ksiąg z taką pasją i w takich ilościach. Średniowieczne klasztory miały wielkie skryptoria. Ich pozostałości oglądamy do dziś. Rękopisów była tu olbrzymia ilość. Tylko w jednym klasztorze (Tatew) w XII wieku Turcy spalili 10 tys. tomów! Do dziś przetrwało około 30 tys. Większość przechowywana jest w Matenadaranie. Reszta znajduje się w wielu światowych muzeach (największe zbiory poza granicami Armenii znajdują się w Wenecji).

Matenadaran jest jednocześnie wielkim sejfem. Bunkrem wykutym w skalnym zboczu. Ma obronić największy narodowy skarb. Nawet w wypadku wojny atomowej. Zwiedzamy tylko niewielką jego część. Reszta to dobrze zabezpieczone magazyny, instytut badawczy i sale konserwatorskie. Nie przypominam sobie drugiego takiego muzeum. Gdzie na świecie są takie zbiory? Kilkanaście tysięcy rękopisów, najstarsze jeszcze z pierwszego tysiąclecia!

Wycieczka do Armenii.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys

Tympanony w Norawank

Autor: krzysztofmatys

Dnia 6 maja 2014

W kat. Bez kategorii

Przez niektórych klasztor w Norawak jest uznawany za najładniejszy tego typu obiekt w całej Armenii. Na pewno jest bardzo fotogeniczny. Malowniczo położony. Już sama droga prowadząca dnem skalnego kanionu robi spore wrażenie. Bezpośrednie otoczenie monastyru zapiera dech. Pionowe wypiętrzenia skał w różnych odcieniach czerwieni mienią się w zachodzącym słońcu. Właśnie ta pora dnia jest najciekawsza, wtedy jest najlepsze światło do fotografowania. (Tu znajduje się więcej informacji o klasztorze Norawank).

Kościół Matki Bożej, dzieło Momika

Ten wpis chciałbym poświęcić niewielkim detalom architektonicznym. To tympanony, czyli zdobienia nad drzwiami wejściowymi do kościołów. Są absolutnie wyjątkowe!

Wycieczka do Armenii.

W pierwszej ze świątyń zwracają uwagę wyjątkowe schody oraz płaskorzeźba nad drzwiami. Kościół poświęcony Matce Bożej, od imienia jej fundatora, Burtela Orbeliana, popularnie zwany Burtelaszem, jest dziełem wielkiego Momika – architekta, rzeźbiarza oraz twórcy miniatur zdobiących ormiańskie rękopisy. Cały geniusz autora widać w architekturze budynku. Jest jedyna i niepowtarzalna. Ktoś, kto zobaczy ten obiekt jeden raz, nie pomyli go z żadnym innym.

Tympanon z przedstawieniem Chrystusa

Reliew przedstawia Chrystusa w towarzystwie świętych Piotra i Pawła. Proszę zwrócić uwagę na twarz Jezusa. Rzucają się w oczy charakterystyczne mongoloidalne rysy. Wizerunek tworzyli Ormianie, chrześcijanie. Skąd więc ten styl? Klasztor Norawank wznoszono w XIII i XIV wieku, w czasie gdy olbrzymim zagrożeniem dla miejscowych były krwawe najazdy Mongołów. Wprowadzając przyjazne im motywy Ormianie liczyli na przychylność. Jak widać metoda sprawdziła się. Piękna ormiańska architektura sakralna przetrwała do dziś. Mimo wielu niesprzyjających okoliczności.

Madonna z Dzieciątkiem na tympanonie kościoła św. Szczepana

Dwa kolejne, rewelacyjne tympanony, oglądamy nad wejściem do przedsionka (gawidu) kościoła św. Szczepana (XIII wiek). Niższy przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem. W wyjątkowym ujęciu. Matka Boska siedzi po turecku na zdobionym frędzlami, wzorzystym dywanie. Mamy zatem do czynienia z wzbogaceniem klasycznego wizerunku o piękne motywy wschodnie.

Położona wyżej płaskorzeźba ukazuje Boga Ojca. Prawą dłonią błogosławi krzyż. W lewej trzyma głowę Adama. Z boku przedstawiony jest Duch Święty pod postacią gołębicy.

Zarówno tematyka, jak i artyzm przedstawień zasługują na najwyższą uwagę. Tympanony Norawanku są piękne i ciekawe. Absolutnie wyjątkowe!

Bóg Ojciec z głową Adama

Klasztor Norawank znajduje się w odległości kilku minut jazdy od wsi Areni. Ta niewielka miejscowość zrobiła się znana po odkryciu najstarszej na świecie infrastruktury do wytwarzania wina. Trunek ten produkowano tam już 6 tys. lat temu! Wino robi się i dziś, co więcej, z tego samego szczepu! W trakcie wycieczek do Armenii w Areni urządzamy degustacje. Więcej na ten temat tu: Najstarsza na świecie winiarnia.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys.

Zorac Karer. Karahundż (Karahunj, Karahunge)

Autor: krzysztofmatys

Dnia 29 marca 2014

W kat. Bez kategorii

Znajduje się w południowo-wschodniej Armenii, w odległości około 200 km od Erywania; 4 km od niewielkiego miasta Sisjan. Zajmuje obszar około 7 hektarów na pagórkowatym, wyżynnym terenie, położonym na wysokości 1,7 tys. m n.p.m.

Turyści w Karahundż to rzadki widok

Nazwa Karahundż pochodzi od dwóch ormiańskich słów: kara – kamień i hundż (huncz) – głos, dźwięk, echo. Zwolennicy niesamowitych teorii dopatrują się związku ze słynnym Stonehenge, którego nazwa miałyby znaczyć dokładnie to samo i pochodzić z Armenii! Argumentują, że w języku angielskim brak słowa henge, a wzięło się po prostu ze skopiowania ormiańskiego hundż. Ciągnąc tę teorię dalej można by powiedzieć, że Karahundż jest o około 4 tys. lat starszy od swojego angielskiego odpowiednika!

Otwory w górnej części menhirów miały być jedną z części obserwatorium. Dziś pomagają turystom w komponowaniu malowniczych fotografii.

Znane też jest jako Zorac (Zorats) Karer, czyli „kamienie mocnych” lub „kamienie pełne mocy”.

Grupa menhirów w Karahundż

To dość tajemnicze miejsce. Trudności napotykamy już na etapie zbierania podstawowych informacji. Nie jest ich zbyt wiele, a jak już to bywają sprzeczne. Bardzo szybko można się zorientować, że świat nauki podzielony jest w opiniach. Co zatem możemy powiedzieć o Karahundż?

Jest to zespół ponad dwustu bazaltowych kamieni – w literaturze przedmiotu najczęściej pojawia się liczba 223. Mają one formę menhirów, czyli częściowo obrobionych skalnych bloków. Największe sięgają prawie 3 metrów wysokości i mogą ważyć do 10 ton. Część z tych bloków (znalazłem dane mówiące o przedziale od 55 do 85 kamieni) ma otwory o średnicy od 4 do 5 cm. To właśnie one są przedmiotem największych sporów. Według niektórych badaczy mogły służyć jako przyrządy astronomiczne – do obserwacji położenia słońca, księżyca i gwiazd. Zgodnie z tą teorią Karahundż byłby najstarszym na świecie obserwatorium astronomicznym – datowanym na VI tysiąclecie przed Chrystusem!

Ta interpretacja zyskała uznanie rządu Armenii. W 2004 roku, uchwałą Parlamentu nadano temu miejscu nazwę „Obserwatorium Karahundż”.

W 2000 r. zespół archeologów z Uniwersytetu Monachijskiego opublikował efekty swoich badań, które podważały teorię astronomiczną. Zdaniem niemieckich naukowców miejsce to jest nekropolią z czasu epoki średniego brązu i żelaza. Następnie, w okresie grecko-rzymskim znajdować się tu miał obóz uchodźców wojennych. Kamienie, które dziś możemy oglądać, pierwotnie wykorzystywane w roli nagrobków, następnie miały stać się fragmentami umocnień obronnych.

Widok na przełomie kwietnia i maja, w okolicznych górach leży jeszcze śnieg.

Miejsce to odwiedzamy po drodze do Goris i Górskiego Karabachu. Łatwo tu dojechać, Karahundż leży niedaleko trasy M-2. Na chwilę trzeba zjechać z głównej drogi, a później jeszcze przejść kilkaset metrów polną ścieżką. Zauważalny jest brak jakiejkolwiek infrastruktury turystycznej (toalety, kawiarni, etc.). W 2013 r. w szczerym polu stał tylko niewielki barak, pełniący rolę sklepiku z pamiątkami, zresztą bardzo słabo zaopatrzonego. Nagrodą za taki stan rzeczy jest możliwość delektowania się tym miejscem w samotności. Z rzadka tylko spotkać można tu jakiegoś turystę. Będąc tam ostatnio podziwiałem Karahundż w towarzystwie pasterza i stadka owiec.

Wycieczka do Armenii. Zobacz Karahundż na własne oczy!

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys

Areni. Najstarsza na świecie winiarnia

Autor: krzysztofmatys

Dnia 2 lutego 2014

W kat. Bez kategorii

Południowy Kaukaz robi wielką turystyczną karierę. W Polsce bardziej popularna jest Gruzja i to właśnie przede wszystkim z Gruzją kojarzy nam się wino. Tymczasem wiele do powiedzenia ma tu również Armenia. Przynajmniej jeśli chodzi o światową historię tego trunku. Wszystko na to wskazuje, że właśnie terytoria Gruzji i Armenii są obszarem na którym narodziła się umiejętność wytwarzania wina. Na ten temat zobacz też: Enoturystyka, wino i podróże: Armenia, Gruzja…

Kościół w Areni. XIV wiek. Dzieło słynnego Momika

W odległości 120 km od Erywania znajduje się niewielka miejscowość Areni. Dziś jest to ormiańskie centrum upraw winorośli. Ostatnie odkrycia archeologiczne pokazały, że tutejsza ludność zajmowała się tym już 6 tys. lat temu! W grocie nieopodal wsi znaleziono dobrze zachowane pozostałości pojemników na wino i prasy do wyciskania winogron. Żadne inne miejsce na świecie nie może poszczycić się tak wczesnymi świadectwami. Odkryta infrastruktura pokazuje, że wino wytwarzano tu na duża skalę.

Grota 1 w Areni. Zachowane elementy winiarni sprzed 6 tys. lat!

Zatrzymujemy się tu na degustacje. Turyści mogą spróbować różnych gatunków ormiańskiego wina, również z popularnych tu owoców granatu. W miejscowości jest kilka większych, profesjonalnych winiarni. Corocznie hucznie obchodzony jest festiwal wina. Równolegle do tego przemysłowego nurtu, miejscowa ludność wytwarza wino domowymi sposobami. Sprzedawane jest następnie na przydrożnych straganach rozlane do butelek po coca-coli. Kupują je turyści, ale przede wszystkim przejeżdżający tędy kierowcy ciężarówek z Iranu. Jeśli już zatrzymamy się przy takim straganie spytajmy też o mocniejsze trunki. Można nabyć dobrej jakości okowitę z brzoskwiń i moreli – okolice góry Ararat są ojczyzną tych owoców, stąd przywędrowały do Grecji razem z żołnierzami Aleksandra Wielkiego.

Święto wina w Areni

W Areni znajduje się również bardzo cenny zabytek z okresu średniowiecza. Jest to kościół z 1321 roku. Zdobią go płaskorzeźby wykonane przez Momika, wybitnego architekta, rzeźbiarza i ilustratora działającego na tym obszarze na przełomie trzynastego i czternastego stulecia. Największym dziełem Momika jest znajdujący się w odległości ok. 10 km od Areni, zespół klasztorny Norawank (Noravank).

Tekst: Krzysztof Matys

Wycieczka do Armenii

Wycieczki do Armenii. Informacje, porady, programy…

Strona 2 z 4

Ludobójstwo Ormian i Rafał Lemkin

Lawasz. Ormiański chleb na liście UNESCO

Geghard – skalny klasztor

Wardawar – święto wody, kwiatów, miłości i urodzaju

Giumri, granica z Turcją

Armenia Cylicyjska

Matenadaran. Instytut rękopisów

Tympanony w Norawank

Zorac Karer. Karahundż (Karahunj, Karahunge)

Areni. Najstarsza na świecie winiarnia

Najnowsze wpisy

Najnowsze komentarze

Tagi

Archiwa

Kategorie

Meta